Τα τελευταία πέντε χρόνια, με αφορμή δύο μεγάλες έρευνες που δημοσίευσε η διαΝΕΟσις, είχα την ευκαιρία να διαβάσω, να μιλήσω με τους ειδικ...
Τα τελευταία πέντε χρόνια, με αφορμή δύο μεγάλες έρευνες που δημοσίευσε η διαΝΕΟσις, είχα την ευκαιρία να διαβάσω, να μιλήσω με τους ειδικούς και να μάθω πολλά για το θέμα του δημογραφικού “προβλήματος”. Κάποια από αυτά τα έχω γράψει εδώ. Είχα όμως και την ευκαιρία να διαπιστώσω ότι ο δημόσιος διάλογος για το δημογραφικό πολλές φορές δεν γίνεται πάνω στις πραγματικές διαστάσεις του θέματος. Αυτό, βεβαίως, ισχύει και για πολλά άλλα περίπλοκα και μεγάλα θέματα. Το συγκεκριμένο, όμως, έχει και μια ιδιαιτερότητα. Προσελκύει μικρές ή μεγάλες ομάδες ακραίων, που έχουν ως σκοπό της ύπαρξής τους να λένε στους άλλους ανθρώπους πώς να ζήσουν τις ζωές τους. Βρίσκουν στο θέμα του δημογραφικού ένα βολικό πάτημα για να προβάλλουν τις κατά κανόνα αντικοινωνικές και οπισθοδρομικές απόψεις τους, συγκαλυμμένες ως λύσεις σε ένα μεγάλο και κρίσιμο θέμα. Με αφορμή, λοιπόν, την πρόσφατη επεισοδιακή ανακοίνωση -και συνακολούθως ακύρωση- του πολυσυζητημένου συνεδρίου “γονιμότητας” στα Ιωάννινα, ίσως αξίζει να υπογραμμίσουμε μερικά πράγματα, τα οποία μπορεί να σας φανούν χρήσιμα σε μελλοντικές συζητήσεις ή σοσιαλμιντιακές καταιγίδες.
1. Το δημογραφικό είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο.
Είναι νομοτελειακό: όταν οι κοινωνίες φτάνουν σε ένα υψηλό επίπεδο διαβίωσης, οι οικογένειες κάνουν λιγότερα παιδιά. Όταν η ποιότητα ζωής βελτιώνεται και οι προσδοκίες των γονέων για τα παιδιά τους αυξάνονται, κάνουν λιγότερα. Αυτό το φαινόμενο είναι παγκόσμιο και εμφανίζεται με μικρές διακυμάνσεις σε όλες τις κοινωνίες ανεξαρτήτως κουλτούρας, θρησκείας, παράδοσης ή ιστορίας. Μετά την πληθυσμιακή έκρηξη των τελευταίων 100 χρόνων, με τη ραγδαία αύξηση του προσδόκιμου ζωής, τώρα ο κόσμος περνάει στο επόμενο (τρίτο, κατά την κλίμακα που έφτιαξε ο αμερικανός δημογράφος Γουόρεν Τόμσον) στάδιο δημογραφικής μετάβασης, μια εποχή μείωσης των γεννήσεων. Σύμφωνα με κάποιες ρεαλιστικές προβολές, ο παγκόσμιος πληθυσμός αναμένεται να φτάσει στο μέγιστο κάπου στο 2060 και στη συνέχεια θα αρχίσει να μειώνεται. Σε κάποια μέρη του πλανήτη, όπως το δικό μας, αυτό έχει αρχίσει ήδη.
2. Το άμεσο, φλέγον “πρόβλημα” με το δημογραφικό δεν είναι αυτό που πολλοί νομίζουν.
Υπάρχουν διάφοροι λόγοι για τους οποίους το δημογραφικό θεωρείται “πρόβλημα”. Άλλος το θεωρεί έτσι επειδή ανησυχεί για το ασφαλιστικό σύστημα και τις συντάξεις, άλλος για το γεωπολιτικό του θέματος, άλλοι επειδή φοβούνται ότι το “έθνος” κινδυνεύει να “αφανιστεί”. Αλλά το δημογραφικό, βασικά, είναι οικονομικό θέμα. Το αν μια χώρα έχει μεγάλο ή μικρό πληθυσμό δεν έχει μεγάλη σημασία για την οικονομική της ανάπτυξη (σκεφτείτε τη Σιγκαπούρη ή την Ελβετία) αλλά το αν ο πληθυσμός της αυξάνεται ή μειώνεται, έχει. Σύμφωνα με την εκτίμηση του οικονομικού αναλυτή Ρουσίρ Σάρμα, ο οποίος μελέτησε δεκάδες περιπτώσεις χωρών τις τελευταίες δεκαετίες, μια χώρα μπορεί να εξασφαλίζει σταθερή οικονομική ανάπτυξη σε βάθος χρόνου μόνο αν ο πληθυσμός των οικονομικά ενεργών πολιτών της αυξάνεται κατά τουλάχιστο 2% το χρόνο. Αν δεν αυξάνεται τόσο, ή αν μειώνεται, τότε είναι σχεδόν αδύνατο να διατηρηθούν σταθεροί ρυθμοί ανάπτυξης της οικονομίας. Οπότε αυτό είναι το πρώτο πράγμα που πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας όταν σκεφτόμαστε το δημογραφικό: το άμεσο πρόβλημα είναι ότι πρέπει κάθε χρόνο να έχουμε περισσότερους οικονομικά ενεργούς πολίτες -αλλιώς κατά κανόνα δεν μπορούμε να έχουμε σταθερή ανάπτυξη.
3. Η γονιμότητα είναι μόνο μία από τις πτυχές που επηρεάζουν το δημογραφικό.
Και όχι η σημαντικότερη για το μεγάλο, άμεσο πρόβλημα που περιγράφεται στο “2”. Ακόμα κι αν ξαφνικά, μαγικά, αφαιρούνταν όλα τα εμπόδια από τα ζευγάρια ή τις γυναίκες που θέλουν να κάνουν παιδιά, τα οφέλη θα έρχονταν σε είκοσι χρόνια. Για το πρόβλημά μας υπάρχουν άλλες, πιο άμεσες λύσεις, τις οποίες θα έπρεπε να κοιτάζουμε πρώτα. Κάποιες εκ των οποίων, δε, έχουν και μια παράπλευρη ωφέλεια: στηρίζουν τη γονιμότητα (βλέπε το “8”)
4. Δεν υπάρχει κοινωνικό “πρόβλημα” γονιμότητας στην Ελλάδα.
Σε έρευνα της διαΝΕΟσις πρόπερσι οι Έλληνες και οι Ελληνίδες δήλωναν ότι θέλουν να κάνουν κατά μέσο όρο σχεδόν 2,8 παιδιά. Η νούμερο ένα αξία στη χώρα είναι ακόμα ο θεσμός της οικογένειας, και εδώ έχουμε τις λιγότερες εκτός γάμου γεννήσεις στην Ευρώπη. Άλλες χώρες, δε, που έχουν περισσότερες εκτός γάμου γεννήσεις από ό,τι εντός γάμου, έχουν πολύ μεγαλύτερο δείκτη γονιμότητας από ό,τι εμείς. Έτσι, όποτε ακούτε σε συζητήσεις για το δημογραφικό να σας λένε ότι φταίει “η κοινωνία” ή ότι οι θεσμοί κλονίζονται ή ότι οι ελληνίδες δεν έχουν τις κατάλληλες “αξίες”, μπορείτε αμέσως να απομακρυνθείτε με βήμα ταχύ: κάποιος, εκτός θέματος, προσπαθεί να σας πουλήσει παρωχημένα ιδεολογήματα. Ή μάλλον, όχι παρωχημένα: φανταστικά. Καθότι
5. Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες δεν έκαναν ποτέ πολλά παιδιά.
Από τότε που υπάρχουν στοιχεία (τη δεκατία του ’30) ποτέ δεν είχαμε δείκτη γονιμότητας σε επίπεδο γενιάς πάνω από το όριο αναπλήρωσης. Στην Ελλάδα δεν είχαμε ποτέ “baby boom”. Η αύξηση του πληθυσμού της χώρας μεταπολεμικά οφειλόταν αποκλειστικά στη ραγδαία αύξηση του προσδόκιμου ζωής, στην επιστροφή των μεταναστών τις δεκαετίες του ’70 και του ’80 και στην είσοδο σχεδόν ενός εκατομμυρίου μεταναστών από τις πρώην κομμουνιστικές χώρες τη δεκαετία του ’90. Οπότε ο στόχος η χώρα να λύσει το δημογραφικό της πρόβλημα αυξάνοντας το δείκτη γονιμότητας τον 21ο αιώνα σε επίπεδα που δεν είχε ποτέ δεν είναι απλά φιλόδοξος -είναι ουτοπικός.
6. Οι εκτρώσεις δεν έχουν σχέση με το δημογραφικό.
Όταν ακούτε σε συζήτηση για το δημογραφικό να αναφέρεται η λέξη “έκτρωση” μπορείτε επίσης να αποχωρείτε με βήμα ταχύ. Τα δύο θέματα δεν σχετίζονται. Η λύση του προβλήματος των εκτρώσεων, αν θεωρούσαμε ότι υπάρχει τέτοιο πρόβλημα στην κοινωνία μας (δεν υπάρχει) θα ήταν η μείωση των ανεπιθύμητων συλλήψεων, όχι ο παράνομος εξαναγκασμός γυναικών να κυοφορήσουν με το ζόρι. Ωστόσο, ομάδες που έχουν ως αντικείμενο να λένε στις γυναίκες τι να κάνουν με το σώμα τους σχεδόν πάντα πετάγονται σε συζητήσεις για το δημογραφικό για να παρουσιάσουν τις ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες ως χαμένη ευκαιρία. Βήμα ταχύ.
7. Η μετανάστευση δεν είναι λύση για το δημογραφικό, γενικά.
Όταν οι μετανάστες εγκαθίστανται σε μια άλλη χώρα, σχεδόν αμέσως αρχίζουν να κάνουν όσα παιδιά κάνουν και οι γηγενείς. Αυτό το είδαμε κι εδώ, τη δεκαετία του ’90: τότε ήρθαν ένα εκατομμύριο νέοι και 20 χρόνια μετά ο πληθυσμός της χώρας μας άρχισε να μειώνεται. Αυτό στο οποίο συνεισφέρουν οι μετανάστες άμεσα, όμως, είναι στον αριθμό των οικονομικά ενεργών πολιτών. Γι’ αυτό οι ανεπτυγμένες χώρες (Αυστραλία, Καναδάς κλπ) προσελκύουν μαζικά και ενεργητικά καταρτισμένους μετανάστες -κάτι που βέβαια προς το παρόν δεν αφορά τη δική μας χώρα, η οποία δεν είναι καθόλου ελκυστικός προορισμός για τέτοιους.
8. Τα σκέτα οικονομικά κίνητρα για την τεκνοποίηση είναι άχρηστα.
Όπως αποδεικνύεται, οι χώρες που δαπανούν πάρα πολλά λεφτά μόνο σε κίνητρα (επιδόματα, φοροαπαλλαγές) για να πείσουν τις οικογένειες να κάνουν παιδιά καταφέρνουν λίγα πράγματα. Αντίθετα, οι χώρες που τα πάνε καλύτερα επενδύουν τα λεφτά κυρίως σε κάτι άλλο: στην άρση των εμποδίων που κάνουν τα ζευγάρια (ή και γυναίκες που είναι μόνες) να διστάζουν. Μεγάλες άδειες πατρότητας και μητρότητας, εξασφάλιση της εργασιακής ασφάλειας και της επαγγελματικής εξέλιξης μανάδων και πατεράδων, ποιοτικές και δωρεάν δομές προσχολικής αγωγής. Αυτά είναι που αποδεδειγμένα έχουν αποτέλεσμα. Και πάλι, πάντα, γνωρίζοντας ότι κι αυτές οι χώρες, αν και επενδύουν πολλά σε τέτοια μέτρα προσεγγίζουν το δείκτη αναπλήρωσης, δεν τον φτάνουν. Και αυτές πρέπει να βρουν και άλλες λύσεις για να αυξάνουν τον οικονομικά ενεργό πληθυσμό τους.
9. Υπάρχουν πράγματα που μπορούμε να κάνουμε.
Η χώρα μας μπορεί να επιδιώξει άμεσα στην αύξηση του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της στοχεύοντας όχι μόνο στην τόνωση της γονιμότητας με τα μέτρα που αναφέρονται στο “8” όσο σε άλλα, πιο εφικτά πράγματα, όπως τον περιορισμό του brain drain, αλλά και σε μια δεξαμενή την οποία κανένας δεν σκέφτεται όταν συζητάμε για το δημογραφικό: τον οικονομικά ανενεργό πληθυσμό. Η Ελλάδα είναι τελευταία στην Ε.Ε. στη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας, και τελευταία στη συμμετοχή των νέων. Πριν πάμε να δούμε πώς τα ζευγάρια θα κάνουν όσα παιδιά κάνουν στη Σουηδία ώστε να αυξήσουμε τον οικονομικά ενεργό πληθυσμό το 2045, ίσως θα έπρεπε να καταπολεμήσουμε τα εμπόδια που κρατάνε τόσες γυναίκες και τόσους νέους εκτός, για να τον αυξήσουμε σήμερα. Παρεμπιπτόντως, τα μέτρα που χρησιμοποιούνται επιτυχημένα για την στήριξη της ισότιμης συμμετοχής των γυναικών στην εργασία ξέρετε τι άλλο κάνουν τελικά; Αυξάνουν τη γονιμότητα.
10. Τελικά, όμως: το δημογραφικό δεν λύνεται.
Η μετάβαση σε έναν κόσμο χαμηλής γονιμότητας δεν είναι ανατρέψιμη -τις αμέσως επόμενες δεκαετίες, τουλάχιστον. Δεν είναι πρόβλημα της Ελλάδας αυτό, είναι ένα φαινόμενο που θα αντιμετωπίσει ολόκληρη η ανθρωπότητα (σε διαφορετικές φάσεις κάθε περιοχή) και μέσα από αυτό, τελικά, θα αλλάξει. Το ζητούμενο είναι μέσα σε αυτή τη μετάβαση να βρούμε έναν τρόπο, εδώ, σε αυτή τη χώρα, να μην βουλιάξουμε σε έναν κύκλο ύφεσης και συρρίκνωσης. Μετά δεν ξέρουμε τι μπορεί να γίνει. Μπορεί τα ρομπότ να αποσυνδέσουν τελείως την οικονομική ανάπτυξη από το πόσα και πόσο νεαρά ή ποικιλόμορφα ανθρώπινα μυαλά έχει μια κοινωνία. Μπορεί να φτάσουμε σε ένα ιδανικό equillibrium στασιμότητας, ηλικιωμένοι μα σε ισορροπία με τον πλανήτη και τους πόρους του. Ή μπορεί οι τεχνητές νοημοσύνες που θα μας υποδουλώσουν να μας αναγκάσουν να να αρχίσουμε να αναπαραγόμαστε ξανά με το ζόρι, σύμφωνα με δείκτες και quotas που θα συναποφασίζουν γυναικολόγοι και ιερείς σε συνέδρια.
Πηγή: kathimerini.gr
